Á slóðum Hróa Hattar (fyrri hluti)

Ræktunarær af Suffolk kyni á búi Matt Harding. Mynd: Guðfinna Harpa.

Bændaheimsóknir í Englandi nóvember 2022
Í nóvember síðastliðnum sóttu sex ráðunautar RML sauðfjárræktarráðstefnu í Bretlandi. Ráðstefnan nefnist Sheep Breeders Round Table eða hringborð sauðfjárræktenda og koma þar saman ráðunautar, dýralæknar, vísindafólk og sauðfjárbændur og fara yfir þau mál sem eru efst á baugi hverju sinni. Í tengslum við þá ráðstefnu, sem sagt verður frá síðar, gafst tækifæri til að heimsækja bændur um miðbik Englands, nálægt Skírisskógi sem er Íslendingum kunnur sem heimkynni Hróa Hattar og einnig höfuðstöðvar British wool í Bradford.

British wool
Fyrsta heimsóknin var í höfuðstöðvar British Wool í Bradford. British Wool eru nokkurs konar sölusamtök í eigu um það bil 35.000 breskra bænda. Aðalmarkmið þeirra er að hámarka ullarverð til eigenda sinna og hefur það tekist býsna vel þar sem ullarverð til þeirra bænda sem eru þátttakendur í British wool heldur vel í við nýsjálensk verð og er umtalsvert hærra en verð til írskra bænda. Írsk ull ætti þó að öllu að vera sambærileg við þá bresku enda búskaparkerfi og búfjárkyn þau sömu milli landanna. Meðalverð hjá British wool er þó nokkru lægra en afurðaverð ullar hér á landi eða 40 p/kg eða samsvarandi 70 kr./kg ullar. Töluverð breidd er þar í verðum til bænda og betri verð hjá British wool sambærileg afurðaverði hér á landi og þau albestu sambærileg bestu verðum hér að meðtalinni beingreiðslu fyrir ull. Samtökin sjá um að safna ull á fjölmörgum söfnunarstöðum vítt og breitt um England, Skotland, Wales og Norður-Írland, flytja hana til Bradford þar sem hún er flokkuð og svo boðin upp á 18 uppboðum sem samtökin halda reglulega árið um kring.

Flokkuð ull í British Wool. Á fremsta kassanum má sjá merkingar og strikamerki sem notuð eru til að auðkenna flokk og tryggja rekjanleika ullar. Mynd: Guðfinna Harpa. 

Bændur sem skila ull til British wool fá greitt einu sinni ári út frá því verði sem fengist hefur á uppboðum ársins, nema nýliðar sem njóta fyrirframgreiðslukjara sem jafnar ullargreiðslu til þeirra á fyrstu fimm búskaparárunum. Vel þjálfaðir flokkunarmenn í vöruhúsinu sjá um flokkun ullarinnar en flokkað er eftir gerð og fínleika ullarinnar, lit og svo hreinleika og göllum. Nýir starfsmenn í flokkun vinna með reyndum starfsmönnum í þrjú ár áður en þeir geta unnið sjálfstætt við ullarflokkunina en vanir flokkunarmenn flokka 5 tonn ullar á dag. Reyfin eru í nánast öllum tilfellum sett í flokka í heilum reyfum en tekið er utan af allra verðmætustu reyfunum í ullarþvottastöðinni. British Wool aðstoða við auglýsingaefni og votta gæðamerkingar fyrir vörur sem eru að meirihluta úr breskri ull og telja það efla eftirspurn eftir breskri ull sem hækkar verð í uppboðsfyrirkomulagi. Lögð er áhersla á að koma ull í sem flestar og fjölbreyttastar vörur til að koma allri ull í verð óháð gæðum en með áherslu á dýrari vörur s.s. tweedefni, dýnur og sængur sem skila meiri greiðslugetu viðskiptavina á uppboði. Einnig standa samtökin fyrir grunnnámsskeiðum í rúningi og meðferð ullar til að ýta undir gæði vörunnar sem kemur inn. Framkvæmdastjórinn sem tók á móti okkur lagði áherslu á að helstu sóknarfæri í hámörkun ullarverðs lægju í að segja sögu ullarinnar og draga fram breskan uppruna hennar og þá sérstöðu sem hver ullargerð býr yfir. Af þeim sökum var í gangi þróunarverkefni þar sem unnið var að því að tryggja rekjanleika ullarinnar í gegnum flokkunina og með því kerfi er hægt að upplýsa einstaka kaupendur um uppruna ullarinnar alveg niður á bú. Þetta gagnast m.a. í markaðssetningu á sérvöru og nefndi hann tweed-efni úr ull frá búum í einum dal sem framleitt er á því sama svæði og gefur rekjanleikinn mikinn virðisauka vörunnar og þar með ullarinnar til frumframleiðandans. Aðaláskorunin sem framkvæmdarstjórinn nefndi er hins vegar að fá bændur til að sinna ullinni á þann hátt að hún geti orðið verðmæt vara. Það reynist erfitt þar sem stór hluti bænda fær ekki afurðaverð sem nemur kostnaði við rúning.

Bentley suffolk ræktunarbúið
Matt Harding tók næst á móti okkur en hann rekur ræktunarbú í samstarfi við foreldra sína fyrir þrjú sauðfjárkyn, Suffolk, Aberblack og Aberfield. Búið byggir á gömlum merg en foreldrar og föðurforeldrar Matts ræktuðu einnig Suffolk sauðfé þar á undan honum. Búið er staðsett ekki langt frá Leicester. Matt og faðir hans fóru, upp úr 2000, í samstarf við nýsköpunarfyrirtækið Innovis um ræktun á Aberblack og Aberfield en það eru sauðfjárkyn sem Innovis hefur þróað í samstarfi við öfluga sauðfjárræktendur. Öll þessi kyn eru ræktuð vegna kjötgæða og stærðar en auk þeirra leggur Matt áherslu á auðveldan burð, hreysti lamba og lifun, góða fótstöðu, hreina afturenda sem er stórt atriði þegar dindillinn er langur, góða endingu hrúta, mikinn vöxt lamba á grasi og móðureiginleika. Allir gripir í ræktuninni eru arfhreinir fyrir verndandi arfgerð vegna riðu (ARR/ARR) og ekki markaður fyrir hrúta sem eru það ekki.

Matt Harding segir frá sauðfjárræktinni sinni. Mynd: Guðfinna Harpa

Tekjur búsins byggja að langstærstu leyti á hrútasölu og selja þau frá sér 200-250 veturgamla hrúta á hverju ári og er meðalverð um 125 þús./kr. á hvern hrút. Einnig selja þau gripi sem ekki henta í ræktunarstarfinu til áframhaldandi eldis og slátrunar. Ræktunin er byggð á miklum skráningum og kynbótamatsútreikiningum fyrir marga mismunandi eiginleika. Matt fékk nýsköpunarverðlaun sauðfjárbænda 2021. Verðlaunin fékk hann fyrir að breyta ræktunaráherslum, búrekstraráherslum og sölufyrirkomulagi. Áður snerist ræktun og sala bæði um að selja sýningargripi og einnig hrúta til bænda í kjötframleiðslu og hrútar voru seldir á uppboðum og sýningum. Þá voru eingöngu seldir lambhrútar sem voru fæddir í janúar og aldir á kjarnfóðri sem viðbótarfóðri til að tryggja að þeir næðu sölustærð á stuttum tíma. Fyrir um 20 árum var það orðið ljóst að þeir hrútar sem best komu út á sýningum og uppboðum voru ekki endilega þeir sem hentuðu best til undaneldis á hefðbundnum kjötframleiðslubúum og þá ákváðu þeir feðgar að umbylta kerfinu hjá sér og einbeita sér að sölu til hefðbundinna kjötframleiðslubænda, draga sig út úr uppboðum og sýningarhaldi og selja hrúta beint frá býli byggt á kynbótamati frekar en útliti. Samhliða því færðu þeir sauðburðinn aftur í apríl og maí og láta bera inni til að auðvelda nákvæmari skráningar á eiginleikum sem tengjast sauðburðinum. Þau ala alla gripi á beit allt árið um kring. Ærnar eru heima á fjölærum túnum með háu hlutfalli smára.Miklir möguleikar eru á ýmis konar grænum greiðslum eða sérstökum umhverfisverndarstuðningi fyrir bændur í Bretlandi og hafa þau nýtt sér greiðslur sem fást fyrir að leyfa smára í túnum að blómstra fyrir býflugurnar áður en féð fer þar á beit. Í blöndu með réttum grastegundum og með réttri beitarstýringu nýtast þau tún líka vel í búrekstrinum þeirra. Lömbin fara hins vegar mörg á beit hjá nágrönnum í grænmetisrækt og annarri jarðyrkju. Þar bíta lömbin afganga eftir uppskeru af grænmeti eða gróður sem notaður er til að loka ökrum í hvíld eða milli uppskerutímabila. Samstarfsverkefni af þessu tagi auka sjálfbærni matarframleiðslu, minnka kolefnisspor og lækka kostnað hjá báðum aðilum.

Suffolk og Aberfield hrútar. Mynd: Guðfinna Harpa

Aðlögunarhæfni er lykill
Næst heimsóttum við annan handhafa nýsköpunarverðlauna í hópi sauðfjárbænda, David Eglin. David hefur byggt upp fjölbreytta atvinnustarfsemi á jörð sinni, sömuleiðis í nágrenni Leicester, sem áður var herflugvöllur og þjálfunarsvæði hersins. Áhuginn liggur helst í sauðfjárrækt og hann hafði stundað hana í rúm 60 ár en einnig var hann einn af þeim fyrstu í Bretlandi til að taka ferðavagna í geymslu gegn gjaldi (ekki undir þaki en á vöktuðu svæði). Auk þess hefur hann sett upp sólarsellur til að afla rafmagns, borað fyrir vatni, selt veiðileyfi í manngerðum tjörnum, plantað trjám og safnað hunangi sem hann selur í afgreiðslunni fyrir ferðavagnageymsluna. Þar selur hann líka kjöt beint frá býli. David hefur ræktað mörg sauðfjárkyn í gegnum tíðina en það kyn sem hann ræktar núna er Charmoise, franskt kyn sem hentar til ræktunar á hálendari svæðum Bretlands t.d. í Wales þar sem stærstu viðskiptavinir hans eru.

Ræktunarær af Charmoise kyni á býli David Eglin. Mynd: Guðfinna Harpa 

Ræktunin byrjaði 1995 með tveimur ám og hefur hann svo keypt reglulega gripi frá Frakklandi til að byggja upp ræktunina. Hjörðin telur um 300 ær og ræktunin byggð á kynbótamatsútreikningum, hrútakaupum og frosnu sæði. Fyrstu hrútarnir sem hann notar til framræktunar úr eigin ræktun eru nú 4-5 vetra gamlir. Charmoise-fé er smátt miðað við kjötkyn og því léttara á fóðrum en með ákaflega góða gerð og flest sláturlömb í blendingsrækt undan slíkum hrútum í E og U. David er að selja um 70 lambhrúta á ári og töluvert af gimbrum líka. Meðalverð hrútanna eru um 75.000 kr. Ærnar eru góðar mæður og verða gamlar en leggja lítið á sig þar sem meðalfrjósemi við fósturtalningu er ekki meiri en um eitt lamb á kind. Ærnar eru á beit allt árið nema á sauðburði. Það eru lömbin mest líka en fá viðbótarkjarnfóður í kössum sem ærnar komast ekki inn í. Lömbin eru þó tekin inn ef veður eru ekki hagstæð og eins reglulega yfir eldistímann til að fara yfir framfarir og þá eru seld, til áframhaldandi slátureldis, þau sem ekki henta til framræktunar eða líflambasölu. David lagði áherslu á fjölbreytni í rekstri og tekjumöguleikum og eins að vera tilbúinn að aðlaga sauðfjárræktina að þeim kröfum sem viðskiptavinir á hverjum tíma gera. Í heimsókninni til Davids var okkur keyrt um á kerru aftan í buggy-bíl í hellirigningu til þess að skoða féð og ferðavagnagarðinn. Það var nokkuð spaugileg og alveg einstök upplifun.

Ungir Charmoise hrútar í inniaðstöðunni. Mynd: Guðfinna Harpa

Heimsóknirnar til þessara tveggja sauðfjárbænda drógu vel fram hversu fjölbreytt bresk sauðfjárrækt getur verið. Einnig er umhirða á þessum tveimur bæjum greinilega eins og svart og hvítt. Þó nokkuð er um illgresi í beitilandi á seinni bænum og mikið bitið land sem sást ekki á þeim fyrri. Einnig sáum við margar haltar ær á seinni bænum og skítuga afturenda sem lítið var um á þeim fyrri.

Heimsóknir sem þessar eru einkar áhugaverðar og alltaf eitthvað nýtt sem má læra og taka með sér heim. Það er því þakkarvert að fá tækifæri til að taka þátt í slíku í gegnum sitt starf.

Í ferðina fóru Guðfinna Harpa Árandóttir, Ívar Ragnarsson, Kristján Óttar Eymundsson, María Svanþrúður Jónsdóttir, Eyjólfur Ingvi Bjarnason og Sigríður Ólafsdóttir.

/okg